در این دوره، بسیاری از زنان باردار یک نوبت سونوگرافی را به‌عنوان بخشی از مراقبت‌های معمول پیش از زایمان پشت سر می‌گذارند. این تصویربرداری غیرتهاجمی، که به آن سونوگرام نیز گفته می‌شود، معمولاً بین هفته‌های ۱۸ تا ۲۰ بارداری انجام می‌شود. البته بسته به شرایط، ممکن است زودتر یا دیرتر نیز تجویز شود. هدف از این سونوگرافی بررسی ساختار اندام‌های حیاتی جنین مانند قلب و ریه‌ها، و اطمینان از رشد طبیعی آن‌هاست.

همچنین از سونوگرافی می‌توان برای تعیین دقیق سن بارداری و بررسی روند رشد جنین استفاده کرد. توصیه می‌شود با پزشک یا ماما درباره نوع و زمان مناسب انجام این آزمایش مشورت کنید، چرا که بسته به شرایط فردی، ممکن است نیازهای متفاوتی وجود داشته باشد.

غربالگری ادرار برای قند (گلوکز) و پروتئین

در هر نوبت ویزیت دوران بارداری چه در سه‌ماهه اول، دوم یا سوم معمولاً از مادر خواسته می‌شود که نمونه‌ای از ادرار خود ارائه دهد. این نمونه در مطب با استفاده از نوار آزمایش (دیپستیک) بررسی می‌شود تا سطح قند (گلوکز) و پروتئین موجود در آن سنجیده شود.وجود مقدار کمی گلوکز و پروتئین در ادرار طبیعی است، اما اگر میزان آن‌ها بیش از حد معمول باشد، ممکن است نشان‌دهنده وجود یک مشکل باشد. در چنین شرایطی، پزشک برای بررسی دقیق‌تر ممکن است آزمایش‌های تکمیلی تجویز کند.

پروتئین در ادرار

بالا بودن سطح پروتئین در ادرار می‌تواند یک هشدار جدی باشد. این وضعیت ممکن است نشانه‌ای از آسیب کلیه یا ابتلا به یک بیماری زمینه‌ای باشد. البته گاهی نیز به دلایلی مانند عفونت، مصرف دارو یا فشارهای جسمی و روانی، به‌صورت موقت سطح پروتئین بالا می‌رود.در صورتی که چنین وضعیتی مشاهده شود، آزمایش‌های بیشتری مانند «آزمایش ۲۴ ساعته پروتئین ادرار» یا «کشت ادرار» برای بررسی وجود باکتری یا قارچ در دستگاه ادراری انجام خواهد شد.

پره‌اکلامپسی: یکی از نگرانی‌های مهم دوران بارداری

در سه‌ماهه دوم و سوم بارداری، یکی از نگرانی‌های مهم، پره‌اکلامپسی است؛ وضعیتی که با افزایش فشار خون و بالا رفتن مقدار پروتئین در ادرار همراه است. این عارضه در حدود ۸٪ از بارداری‌ها رخ می‌دهد.

علائم پره‌اکلامپسی شامل موارد زیر است:

• تورم در صورت یا دست‌ها و پاها
• افزایش ناگهانی وزن
• سردردهای مداوم
• تغییر در بینایی

عواملی که احتمال بروز این عارضه را افزایش می‌دهند عبارت‌اند از:

• اولین بارداری
• بارداری دوقلو یا چندقلو
• سن کم (نوجوانی) یا بالای ۴۰ سال
• سابقه خانوادگی فشار خون یا بیماری کلیوی
• دیابت یا فشار خون مزمن

پره‌اکلامپسی می‌تواند باعث کاهش خون‌رسانی و تغذیه جنین از طریق جفت شود، که نتیجه آن ممکن است وزن کم نوزاد هنگام تولد یا دیگر عوارض زایمانی باشد. اما اگر به‌موقع تشخیص داده شود، با کنترل منظم فشار خون و بررسی مداوم پروتئین ادرار، این عارضه قابل مدیریت خواهد بود و از بروز خطرات جدی برای مادر و نوزاد جلوگیری می‌شود.

آزمایش قند خون و تست تحمل گلوکز برای تشخیص دیابت بارداری

دیابت بارداری حالتی است که در آن سطح قند خون در دوران بارداری افزایش می‌یابد. گرچه این افزایش ممکن است در هر زمانی رخ دهد، اما معمولاً در اواخر بارداری شایع‌تر است. اگر این وضعیت کنترل نشود، می‌تواند موجب افزایش وزن و جثه جنین، مشکلات تنفسی نوزاد یا افت شدید قند خون نوزاد پس از تولد شود.

به همین دلیل، بیشتر خانم‌ها بین هفته‌های ۲۴ تا ۲۸ بارداری آزمایش خون دیابت بارداری را انجام می‌دهند. اگر زنی در معرض خطر بالاتر باشد (مثلاً سابقه خانوادگی دیابت داشته باشد یا اضافه وزن داشته باشد)، ممکن است آزمایش در اوایل بارداری انجام شود.عوامل خطر ابتلا به دیابت بارداری

• سن بالاتر (معمولاً بالای ۳۵ سال)
• اضافه‌وزن یا چاقی
• سابقه خانوادگی دیابت
• سابقه دیابت بارداری در بارداری قبلی
• قومیت‌هایی با شیوع بالاتر دیابت (مانند آسیایی، اسپانیایی‌تبار، بومیان آمریکا، آفریقایی‌تبار یا ساکنان جزایر اقیانوس آرام)

توصیه‌ها و انواع آزمایش‌های تشخیصی

بیشتر سازمان‌های پزشکی توصیه می‌کنند که غربالگری دیابت بارداری بر اساس سابقه پزشکی، عوامل خطر و نتایج آزمایش‌ها انجام شود. دو روش اصلی برای این کار وجود دارد:

۱. روش یک‌مرحله‌ای (تست تحمل گلوکز خوراکی دو ساعته – OGTT)

• ابتدا سطح قند خون ناشتا اندازه‌گیری می‌شود.
• سپس به فرد باردار محلول گلوکز ۷۵ گرمی داده می‌شود.
• سطح قند خون در ۱ و ۲ ساعت بعدی بررسی می‌شود.
• اگر یکی از این مقادیر بالاتر از حد مجاز باشد، فرد مبتلا به دیابت بارداری تشخیص داده می‌شود.

۲. روش دو‌مرحله‌ای

• مرحله اول: تست چالش گلوکز (GCT) با ۵۰ گرم گلوکز؛ قند خون بعد از ۱ ساعت اندازه‌گیری می‌شود.
• اگر نتیجه غیرطبیعی باشد، مرحله دوم انجام می‌شود:
  • تست تحمل گلوکز سه‌ساعته (OGTT 100g) با اندازه‌گیری قند خون ناشتا و سپس در فواصل ۱، ۲ و ۳ ساعت پس از مصرف.
  • اگر ۲ عدد از این ۴ مقدار بالاتر از حد مجاز باشد، تشخیص دیابت بارداری داده می‌شود.

درمان و پیگیری دیابت بارداری

درمان دیابت بارداری معمولاً شامل تنظیم رژیم غذایی و در برخی موارد تزریق انسولین است. در بسیاری از موارد، پس از زایمان این وضعیت خودبه‌خود برطرف می‌شود. اما زنانی که در دوران بارداری دچار دیابت شده‌اند، در بارداری‌های بعدی یا در آینده در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به دیابت نوع ۲ قرار دارند.سازمان‌هایی مانند ACOG و ADA توصیه می‌کنند که زنان مبتلا، بین ۶ تا ۱۲ هفته پس از زایمان آزمایش مجدد دیابت بدهند تا مشخص شود که آیا قند خون به وضعیت طبیعی بازگشته یا نه.

بررسی هورمون تیروئید (TSH) در زنان با سابقه بیماری تیروئید

دوران بارداری تغییراتی طبیعی در فعالیت بسیاری از غدد درون‌ریز بدن ایجاد می‌کند، اما یکی از غددی که بیشتر تحت تأثیر قرار می‌گیرد، غده تیروئید است. این غده هورمون‌هایی مانند تیروکسین (T4) و تری‌یودوتیرونین (T3) تولید می‌کند که نقش بسیار مهمی در رشد مغز و بدن جنین و همچنین سلامت عمومی مادر دارند.

اهمیت بررسی تیروئید در زنان با بیماری زمینه‌ای

اگر زنی پیش از بارداری دچار بیماری شناخته‌شده تیروئید باشد (مثلاً کم‌کاری یا پرکاری تیروئید)، لازم است در دوران بارداری به‌صورت منظم و دقیق توسط پزشک پیگیری شود. یکی از راه‌های بررسی عملکرد تیروئید، آزمایش هورمون تحریک‌کننده تیروئید (TSH) است. این هورمون توسط غده‌ی هیپوفیز (در مغز) ترشح می‌شود و در پاسخ به کاهش T4 یا T3 افزایش می‌یابد.اگر سطح TSH در زنی که داروی تیروئید مصرف می‌کند بالا برود، این موضوع ممکن است به این معنا باشد که دوز داروی فعلی کافی نیست و باید تحت نظر پزشک افزایش یابد.

آیا غربالگری تیروئید برای همه زنان باردار لازم است؟

برخی پزشکان معتقدند که بهتر است همه زنان باردار حتی آن‌هایی که سابقه‌ی مشکلات تیروئید ندارند در سه‌ماهه اول بارداری یا حتی پیش از بارداری، آزمایش TSH انجام دهند. دلیل آن این است که گاهی اختلالات تیروئید بدون علامت هستند، اما ممکن است در بارداری برای مادر یا جنین مشکلاتی ایجاد کنند.با این حال، بسیاری از دستورالعمل‌ها و نهادهای معتبر پزشکی، غربالگری همگانی تیروئید را در بارداری توصیه نمی‌کنند، مگر در صورتی که سابقه خانوادگی یا علائم بالینی وجود داشته باشد.

غربالگری برای ناهنجاری‌های جنینی

غربالگری سرم مادر

بین هفته‌های ۱۵ تا ۲۰ بارداری، به بسیاری از مادران باردار پیشنهاد می‌شود آزمایش «غربالگری سرم مادر» را انجام دهند. این آزمایش برای بررسی خطر برخی اختلالات مانند سندرم داون و نقص‌های لوله عصبی مانند اسپینا بیفیدا (باز ماندن کانال نخاعی) انجام می‌شود.

این غربالگری شامل اندازه‌گیری چند نشانگر در خون مادر است:

• آلفا-فتوپروتئین (AFP)
• هورمون hCG
• استریول غیرمتصل (uE3)
• و گاهی مهارکننده A (Inhibin A)

بر اساس تعداد نشانگرها، ممکن است به این آزمایش‌ها «تست سه‌نشانگری» یا «چهار‌نشانگری» گفته شود. این آزمایش غیر تهاجمی است و اگر نتیجه آن نگران‌کننده باشد، پزشک ممکن است آمنیوسنتز (آزمایش دقیق‌تری با نمونه‌برداری از مایع اطراف جنین) را پیشنهاد دهد.

در سه‌ماهه دوم، معمولاً سطح AFP و استریول افزایش می‌یابد، hCG کاهش پیدا می‌کند و مهارکننده A ثابت می‌ماند. افزایش غیرطبیعی AFP می‌تواند نشانه‌ای از نقص‌های مادرزادی مانند باز ماندن ستون فقرات یا وجود بیش از یک جنین باشد. در چنین مواردی پزشک ممکن است سونوگرافی تجویز کند.اگر جنین دچار اختلال کروموزومی مانند سندرم داون باشد، سطح AFP و استریول معمولاً پایین و سطح hCG و مهارکننده A بالا خواهد بود. نتایج این آزمایش بر اساس عواملی مانند سن، وزن و قومیت مادر تفسیر می‌شود. اگر نتیجه غیرطبیعی باشد، توصیه می‌شود برای مشاوره ژنتیک و تصمیم‌گیری درباره آمنیوسنتز با پزشک صحبت کنید.

آمنیوسنتز

آمنیوسنتز روشی تشخیصی است که به کمک آن می‌توان برخی از اختلالات ژنتیکی و کروموزومی (مانند سندرم داون یا اسپینا بیفیدا) را شناسایی کرد. این آزمایش معمولاً بین هفته‌های ۱۵ تا ۲۰ بارداری انجام می‌شود و مخصوص زنانی است که شرایط زیر را دارند:

• سن بالای ۳۵ سال
• سابقه خانوادگی اختلالات ژنتیکی
• نتایج مشکوک غربالگری خون یا سونوگرافی
• داشتن فرزند قبلی با نقص مادرزادی

در این روش، با وارد کردن یک سوزن نازک از طریق شکم، مقدار کمی از مایع آمنیوتیک اطراف جنین گرفته می‌شود. این مایع حاوی سلول‌هایی از جنین است که برای بررسی کروموزوم‌ها و ژن‌های خاص مورد آزمایش قرار می‌گیرد. انجام این تست حدود دو هفته زمان می‌برد.اگرچه آزمایش آمنیوسنتز بسیار دقیق است، اما احتمال بسیار کمی (حدود ۰.۱ تا ۰.۲ درصد) برای عوارضی مانند نشت مایع، عفونت یا حتی سقط جنین وجود دارد.

کوردوسنتز (نمونه‌برداری از خون بند ناف)

کوردوسنتز یا PUBS آزمایشی تخصصی برای بررسی خون جنین از طریق بند ناف است. این روش معمولاً بین هفته‌های ۱۸ تا ۲۲ بارداری و در موارد خاص انجام می‌شود؛ مانند:

• وقتی نتایج آمنیوسنتز یا سونوگرافی قطعی نیست.
• برای تشخیص کم‌خونی جنین، عفونت یا اختلالات ژنتیکی خاص.

در این روش، سوزنی وارد بند ناف می‌شود و نمونه‌ای از خون گرفته می‌شود. این روش حدود یک ساعت طول می‌کشد و خطر سقط جنین در آن بین ۱ تا ۲ درصد است. دیگر عوارض نادر آن می‌تواند شامل عفونت، خونریزی یا افت ضربان قلب جنین باشد.

آزمایش DNA بدون سلول جنین (سل فری یا NIPT)

آزمایش سل فری به صورت غیرتهاجمی و از طریق خون مادر انجام می‌شود و می‌تواند خطر برخی اختلالات کروموزومی جنین مانند:

• سندرم داون (تریزومی ۲۱)
• سندرم ادواردز (تریزومی ۱۸)
• سندرم پاتائو (تریزومی ۱۳)

را از اوایل هفته دهم بارداری بررسی کند. در این روش، DNA جنین که در خون مادر گردش دارد تحلیل می‌شود و نیازی به سوزن یا نمونه‌برداری مستقیم از جنین نیست.این آزمایش دقت بالایی دارد (تا ۹۸٪ برای سندرم داون) و درصد نتایج مثبت کاذب آن کمتر از ۰.۵٪ است. با این حال، یک نتیجه منفی به معنای نداشتن هیچ اختلالی نیست. اگر نتیجه آزمایش مثبت باشد، برای تأیید باید آزمایش‌های تشخیصی مانند آمنیوسنتز انجام شود.

توصیه‌های رسمی

کالج متخصصان زنان و زایمان آمریکا (ACOG) توصیه می‌کند همه زنان باردار، با در نظر گرفتن شرایط خود، درباره مزایا و محدودیت‌های این آزمایش‌ها با پزشک یا مشاور ژنتیک مشورت کنند.

• غربالگری سرم مادر در سه‌ماهه دوم برای زنانی که خطر پایین‌تری دارند مناسب است.
• آزمایش سلفری معمولاً برای زنانی توصیه می‌شود که در معرض خطر بالاتر هستند (مانند زنان بالای ۳۵ سال یا با سابقه فرزند مبتلا به اختلال کروموزومی).
• زنان باید قبل از انتخاب این آزمایش‌ها، از محدودیت‌های آن‌ها آگاه باشند. نتایج کاذب، هم مثبت و هم منفی، ممکن است اتفاق بیفتند.