به گزارش خبرگزاری ایمنا، گرما و افزایش دمای محیط می‌تواند تأثیرات عمیقی بر بدن انسان داشته باشد، به‌ویژه در شرایطی که رطوبت هوا نیز بالا باشد و امکان دفع حرارت از طریق تعریق کاهش یابد؛ در چنین وضعیتی، مکانیسم‌های تنظیم دمای بدن از جمله تعریق، گشاد شدن عروق سطحی و تنفس افزایش‌یافته دیگر کافی نیست و این ناتوانی در تعدیل دمای داخلی می‌تواند عملکرد اندام‌هایی چون مغز، قلب، کلیه و سیستم عصبی را به خطر بیندازد و افزایش بیش از حد دمای مرکزی بدن ممکن است منجر به اختلال در هوشیاری، افزایش ضربان قلب، تخریب سلولی و در موارد حاد، شوک حرارتی شود.
گرمازدگی یکی از شدیدترین اختلالات ناشی از گرما است و زمانی رخ می‌دهد که دمای بدن به بالای ۴۰ درجه سانتی‌گراد می‌رسد و سیستم تنظیم دمای بدن از کار می‌افتد؛ این وضعیت می‌تواند در پی فعالیت شدید در هوای گرم یا حتی بدون فعالیت جسمی و تنها بر اثر قرارگیری طولانی‌مدت در معرض گرمای بالا ایجاد شود، در واقع در گرمازدگی، پاسخ طبیعی بدن به گرما مانند تعریق متوقف شده و علائمی جدی نظیر افت فشار خون، پوست داغ و خشک، تنفس سریع و سطحی، بی‌قراری یا بیهوشی بروز می‌کند که این حالت نیازمند اقدام فوری پزشکی است تا از آسیب دائمی به اندام‌های داخلی جلوگیری شود.
علائم گرمازدگی به طور معمول با سردرد شدید، تهوع، سرگیجه، ضعف عمومی، خشکی پوست و تپش قلب آغاز می‌شود و در صورت نبود رسیدگی، می‌تواند به تشنج، افت شدید فشار خون، اختلال در عملکرد مغز و حتی کما ختم شود، کودکان، سالمندان، افراد دارای بیماری‌های مزمن قلبی یا ریوی و افرادی که داروهای خاصی مانند دیورتیک‌ها یا ضدافسردگی‌ها مصرف می‌کنند، بیشتر در معرض این عارضه قرار دارند و یکی از دلایل جدی بودن گرمازدگی، سرعت پیشرفت علائم در مدت زمانی کوتاه و خطر جدی برای سیستم عصبی است.
به منظور پیشگیری مؤثر از گرمازدگی، مجموعه‌ای از اقدامات محیطی، رفتاری و تغذیه‌ای باید به‌کار گرفته شود و اجتناب از حضور در فضای باز در ساعات اوج گرما، استفاده از پوشش‌های نخی و سبک و فراهم کردن تهویه مناسب در محل زندگی یا کار، از اقدامات اولیه به شمار می‌رود، همچنین نوشیدن مداوم آب خنک در طول روز، اجتناب از مصرف الکل و نوشیدنی‌های کافئین‌دار و استراحت کافی در مکان‌های خنک از مهم‌ترین راهکارها محسوب می‌شود و برنامه‌ریزی فعالیت‌های روزانه باید به گونه‌ای باشد که فعالیت جسمی در ساعات گرم به حداقل برسد.
چه زمانی افراد دچار گرمازدگی می‌شوند و گرمازدگی چه مراحلی دارد؟
شیوا صمصام شریعت، متخصص طب اورژانس، فلوشیپ سم‌شناسی بالینی و مسمومیت‌ها و عضو هیئت علمی دانشگاه با بیان اینکه زمانی که افراد طولانی‌مدت در محیط گرم قرار گیرد و به ویژه اگر در حال فعالیت باشد، به تدریج افزایش دمای بدن را تجربه می‌کند، به خبرنگار ایمنا می‌گوید: در ابتدای افزایش دما، بدن افراد با استفاده از مکانیسم‌های اولیه مانند تعریق، سعی در حفظ دمای طبیعی بدن دارد.
وی با بیان اینکه در صورتی که فرد در محیط مرطوب قرار بگیرد یا در طولانی‌مدت در فضای گرم قرار بگیرد و مکانیسم‌های بدن ناتوان شود، کاهش حجم مایعات در بدن اتفاق می‌افتد و به تدریج فرد وارد مراحل گرمازدگی می‌شود، می‌افزاید: مرحله استرس گرمایی نخستین مرحله از گرمازدگی است که افزایش ضربان قلب و افزایش تنفس اتفاق می‌افتد.
متخصص طب اورژانس، فلوشیپ سم‌شناسی بالینی و مسمومیت‌ها و عضو هیئت علمی دانشگاه با بیان اینکه مرحله دوم گرمازدگی، خستگی ناشی از گرما است که فرد دچار سردرد، گیجی، خستگی و احساس درد و انقباض عضلات می‌شود، تصریح می‌کند: پس از گذشت دو مرحله استرس گرمایی و خستگی ناشی از گرما، در مرحله آخر، گرمازدگی اتفاق می‌افتد که با کاهش هوشیاری و اختلالات در آنزیم‌های بدن اتفاق می‌افتد.
چگونه می‌توان به فرد گرمازده کمک کرد؟ / ضرورت خنک کردن قفسه سینه، دو ساق پا و دو ساعد فرد گرمازده
صمصام شریعت با بیان اینکه زمانی که فرد دچار علائم گرمازدگی می‌شود، نخستین اقدام مؤثر، خروج فرد از محیط گرم است، ادامه می‌دهد: در واقع توصیه می‌شود فرد وارد محیطی خنک‌تر شود و هرچه رطوبت محیط جدید کمتر باشد، برای بهبود حال بیمار بهتر است، همچنین در صورتی که فرد در فضای باز دچار گرمازدگی شده است، فرد باید از آفتاب به ناحیه دارای سایه منتقل شود.
وی با بیان اینکه توصیه می‌شود فرد در معرض وزش باد قرار گیرد، می‌گوید: در صورتی که امکان انتقال فرد به یک ساختمان و زیر سقف وجود دارد، توصیه می‌شود به سرعت نسبت به این موضوع اقدام شود تا فرد روند بهبودی را بهتر طی کند و بلافاصله پس از انتقال فرد به محیطی بهتر، اقدامات مؤثر باید انجام شود.
متخصص طب اورژانس، فلوشیپ سم‌شناسی بالینی و مسمومیت‌ها و عضو هیئت علمی دانشگاه با بیان اینکه بهتر است لباس‌های فرد دچار گرمازدگی کمتر شود و بدن در آب ولرم گذاشته شود، اضافه می‌کند: در صورتی که این امکان وجود نداشته باشد، افراد می‌توانند یک حوله، پارچه یا اسفنج که آب ولرم خیس شده باشد را روی سطح پوست و به‌ویژه قفسه سینه، دو ساق پا و دو ساعد قرار دهند تا دمای بدن کاهش پیدا کند.
تأثیر گرما بر عملکرد طبیعی سیستم‌های بدن / گرمازدگی چه علائمی دارد؟
بهنام یوسفیان، پزشک و متخصص طب سنتی با بیان اینکه گرمازدگی از منظر طب سنتی، اختلالی است که در نتیجه غلبه حرارت و خشکی بر مزاج بدن رخ می‌دهد، به خبرنگار ایمنا می‌گوید: این موضوع به‌ویژه در فصل تابستان که گرمی هوا موجب تحریک بیش از حد حرارت داخلی بدن می‌شود، بروز می‌کند و در چنین شرایطی، عملکرد طبیعی ارگان‌هایی مانند قلب، مغز، کبد و سیستم عصبی دچار اختلال می‌شود و علائمی مانند سردرد، تشنگی شدید، خشکی پوست، بی‌حالی، سرگیجه و اختلال در خواب بروز می‌کند.
وی با بیان اینکه افراد دارای مزاج گرم و خشک، کودکان، سالمندان و افرادی که در معرض مستقیم نور خورشید یا در محیط‌های گرم و بدون تهویه مناسب قرار دارند، آسیب‌پذیری بیشتری نسبت به گرمازدگی دارند، می‌افزاید: اختلال در تعادل حرارتی بدن، موجب افزایش صفرا، تحریک عصبی و بروز اختلالات خلقی مانند بی‌حوصلگی، عصبانیت یا بی‌قراری می‌شود و این حالت ممکن است منجر به کاهش اشتها، بی‌نظمی در خواب، یا حتی تپش قلب و افت فشار شود.
پزشک و متخصص طب سنتی با بیان اینکه برای پیشگیری از گرمازدگی، پیشنهاد می‌شود که سبک زندگی و تغذیه فرد با طبیعت فصل هماهنگ شود، تصریح می‌کند: پرهیز از مصرف غذاهای با طبع گرم مانند غذاهای چرب و سرخ‌شده، ادویه‌جات تند، نوشیدنی‌های کافئین‌دار و گوشت‌های سنگین توصیه می‌شود و در مقابل، غذاهای سبک و رطوبت‌بخش مانند آش کدو، سوپ جو، آب‌دوغ‌خیار، سالادهای خنک و خورش‌های گیاهی با طبع سرد برای حفظ تعادل مزاج مؤثر خواهد بود، همچنین استفاده از لباس‌های سبک و نخی، اجتناب از فعالیت شدید در گرما و داشتن زمان کافی برای استراحت، از دیگر راهکارهای اصلی به منظور پیشگیری از گرمازدگی به شمار می‌رود.
بهترین نوشیدنی‌ها و دمنوش‌های گیاهی برای درمان و پیشگیری از گرمازدگی / پیشگیری از گرمازدگی تنها به تغذیه محدود نمی‌شود
یوسفیان با اشاره به اینکه نوشیدنی‌های سنتی و دمنوش‌های گیاهی با خاصیت خنک‌کننده و تعدیل مزاج، نقشی مهم در جلوگیری از گرمازدگی ایفا می‌کند، ادامه می‌دهد: از جمله این دمنوش‌ها می‌توان به به‌لیمو، عناب، زرشک، نعناع، کاسنی، شاه‌تره، بیدمشک و گزنه اشاره کرد که این گیاهان باعث کاهش حرارت بدن، رفع التهاب و تقویت کبد و قلب می‌شود و مصرف روزانه شربت‌های رقیق مانند خاکشیر با آب خنک، سکنجبین با برگ نعناع تازه، آب‌لیمو طبیعی و گلاب نیز باعث رطوبت‌رسانی مناسب و آرامش سیستم عصبی خواهد شد.
وی با بیان اینکه در روزهای گرم تابستان، دمنوش‌هایی مانند ترکیب عناب و زرشک که خاصیت خنک‌کننده و تصفیه‌کننده خون دارد، بسیار مفید است، می‌گوید: دمنوش نعناع با ایجاد حس تازگی و کمک به هضم غذا، محبوبیت زیادی در روزهای گرم سال دارد و برای افراد با مزاج صفراوی، مصرف عرق کاسنی و شاه‌تره به‌صورت ناشتا یا عصر هنگام توصیه می‌شود تا با تعدیل گرمی کبد و کاهش التهاب، از بروز علائم گرمازدگی جلوگیری شود.
پزشک و متخصص طب سنتی با بیان اینکه پیشگیری از گرمازدگی تنها به تغذیه محدود نمی‌شود، اضافه می‌کند: رعایت رفتارهای مناسب محیطی نظیر خنک نگه‌داشتن فضای زندگی، اجتناب از خوابیدن در برابر باد مستقیم کولر، استفاده از کمپرس‌های طبیعی مانند گلاب، بیدمشک و عرق بادرنجبویه و روغن‌مالی کف پا با روغن بنفشه یا بادام شیرین از تدابیر مکمل مؤثر به شمار می‌رود و طب سنتی با نگرشی کل‌نگرانه، پیشگیری را فراتر از پرهیز غذایی می‌داند و تلاش می‌کند بدن را در شرایط تعادل حفظ کند تا بتواند در مواجهه با گرمای شدید عملکردی پایدار داشته باشد.
تغذیه نقش بسزایی در حفظ تعادل دمای بدن دارد و مصرف مواد غذایی با طبع سرد و آبدار مانند هندوانه، خیار، کاهو، ماست، آب‌دوغ‌خیار و سوپ‌های رقیق می‌تواند به کاهش حرارت داخلی بدن کمک کند، از سوی دیگر، پرهیز از غذاهای سنگین، چرب، شور و ادویه‌دار در روزهای گرم تأثیر چشم‌گیری در جلوگیری از گرمازدگی دارد و نوشیدنی‌هایی مانند دوغ کم‌نمک، شربت‌های خانگی تهیه‌شده از خاکشیر و سکنجبین نیز به تأمین رطوبت بدن و جبران املاح از دست‌رفته کمک می‌کند.
در صورتی که علائم اولیه گرمازدگی ظاهر شود، باید به سرعت اقدامات درمانی اولیه انجام شود؛ در این شرایط، در مرحله نخست، فرد باید به مکان خنک منتقل، لباس‌های اضافه از بدن جدا شود و با استفاده از کمپرس‌های سرد یا دوش آب خنک، دمای بدن کاهش یابد و نوشیدن آب و محلول‌های الکترولیت در صورت هوشیاری فرد ضروری است، از استعمال داروهای غیرضروری خودسرانه پرهیز شود و در صورت شدت علائم یا اختلال هوشیاری، تماس با مراکز درمانی و انتقال فوری به بیمارستان ضرورت دارد.
در مراکز درمانی، درمان تخصصی گرمازدگی شامل پایش دقیق علائم حیاتی، تزریق سرم وریدی، کنترل اختلالات الکترولیتی، استفاده از روش‌های خنک‌سازی فعال مانند دستگاه‌های خنک‌کننده پوستی یا شست‌وشوی داخلی با آب سرد و اقدامات دارویی برای کنترل تشنج و حفظ عملکرد مغزی است و هدف اصلی درمان، بازگرداندن دمای بدن به محدوده طبیعی و جلوگیری از آسیب به مغز، قلب و کلیه‌ها است و مراقبت ویژه برای گروه‌های پرخطر و کودکان در این مرحله بسیار حیاتی است.
توجه به هشدارهای هواشناسی، رعایت سبک زندگی متناسب با فصل، تغذیه درست و آگاهی از علائم اولیه گرمازدگی، می‌تواند از بروز این وضعیت خطرناک جلوگیری کند و آموزش عمومی، به‌ویژه در مناطق گرمسیر و برای افراد آسیب‌پذیر، نقش مهمی در کاهش موارد گرمازدگی ایفا می‌کند؛ اقدامات پیشگیرانه زمانی مؤثر واقع می‌شود که آگاهی، آمادگی و واکنش به‌موقع در برابر علائم اولیه وجود داشته باشد و حفظ سلامت در فصل گرما، نیازمند همکاری فردی و اجتماعی و برنامه‌ریزی دقیق است.