به گزارش خبرگزاری ایمنا، دخانیات یکی از معضلات بزرگ جوامع امروز به شمار می‌رود که تأثیرات جدی و جبران‌ناپذیری بر سلامت افراد دارد؛ مواد دخانی شامل سیگار، قلیان، پیپ و سایر محصولات مشابه است که حاوی نیکوتین و سایر مواد شیمیایی مضر هستند، استعمال دخانیات یکی از عوامل اصلی بروز بیماری‌های قلبی، سرطان‌ها و مشکلات تنفسی است و مصرف دخانیات نه تنها بر فرد مصرف‌کننده، بلکه بر اطرافیان نیز تأثیرات منفی می‌گذارد و این تأثیرات به مرور زمان سلامتی افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

از جمله تأثیرات منفی دخانیات بر سلامت می‌توان به افزایش خطر بیماری‌های قلبی عروقی اشاره کرد، نیکوتین موجود در سیگار باعث افزایش ضربان قلب و فشار خون می‌شود که این امر به مرور زمان می‌تواند منجر به مشکلات قلبی و عروقی جدی شود، علاوه بر این، مصرف دخانیات باعث تنگی عروق و کاهش جریان خون به اعضای بدن می‌شود که خطر ابتلاء به سکته قلبی و مغزی را افزایش می‌دهد.

دخانیات همچنین به عنوان یکی از عوامل اصلی بروز سرطان شناخته می‌شود، مواد شیمیایی موجود در دخانیات می‌تواند باعث آسیب به سلول‌های بدن و ایجاد تغییرات ژنتیکی شود که منجر به رشد سلول‌های سرطانی می‌شود، سرطان ریه، دهان، گلو، مثانه و پانکراس از جمله سرطان‌هایی هستند که با مصرف دخانیات ارتباط مستقیم دارند و آمارها نشان می‌دهند که درصد بالایی از موارد ابتلاء به سرطان ریه در افراد سیگاری رخ می‌دهد.

مشکلات تنفسی نیز از جمله تأثیرات منفی دخانیات است، مصرف دخانیات باعث تحریک و التهاب مجاری تنفسی می‌شود که این امر می‌تواند منجر به بیماری‌هایی مانند برونشیت مزمن و آمفیزم شود، این بیماری‌ها به مرور زمان عملکرد ریه‌ها را کاهش می‌دهد و فرد را با مشکلات تنفسی جدی مواجه می‌کند، همچنین دود دخانیات می‌تواند به سایر افراد در محیط نیز آسیب برساند و باعث بروز مشکلات تنفسی در آن‌ها شود.

یکی از دلایل اصلی افزایش مصرف دخانیات در جوامع، تبلیغات گسترده و جذاب شرکت‌های تولیدکننده محصولات دخانی است، این شرکت‌ها با استفاده از روش‌های مختلف تبلیغاتی تلاش می‌کنند تصویر مثبت و جذابی از مصرف دخانیات به نمایش بگذارند و این امر باعث جذب افراد به خصوص جوانان به مصرف این محصولات می‌شود، همچنین استفاده از طعم‌دهنده‌ها و افزودنی‌های مختلف در محصولات دخانی باعث افزایش جذابیت آن‌ها برای مصرف‌کنندگان می‌شود.

کارکردهای فردی، اجتماعی، اقتصادی و خانوادگی در گرو اعتیاد

رضا روزبهانی، متخصص پزشکی اجتماعی و خانواده، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان با بیان اینکه وابستگی به هر چیزی می‌تواند به نوعی یک اعتیاد باشد، به خبرنگار ایمنا می‌گوید: از نظر علمی، در صورتی که فرد با وجود اطلاع از عواقب مصرف یک ماده، اجبار به مصرف آن داشته باشد و در صورت مصرف نکردن دچار مشکل شود، درگیر اعتیاد شده است.

وی با اشاره به اینکه اعتیاد می‌تواند فعالیت و کارکردهای فردی، اجتماعی، اقتصادی و خانوادگی فرد را به شدت تحت تأثیر قرار دهد، می‌افزاید: مصرف ماده دارای نیکوتین منجر به آزاد شدن مقداری دوپامین در مغز می‌شود که واسطه لذت و شادی است و مغز با این کار در اصل به افراد پاداش می‌دهد.

متخصص پزشکی اجتماعی و خانواده با بیان اینکه در واقع مغز فرد را به نوعی شرطی می‌کند تا برای تجربه مجدد لذت و شادی، ماده دارای نیکوتین را مجدد مصرف کند، تصریح می‌کند: مباحث اجتماعی و فرهنگی نیز تأثیر بسزایی در مصرف دخانیات دارد؛ به عنوان مثال، پسرهای نوجوان تصور می‌کنند در صورت استعمال سیگار، فردی بالغ‌تر و بزرگ‌تر هستند.

روزبهانی با بیان اینکه برخی افراد احساس می‌کنند با مصرف سیگار فرد متشخص‌تری هستند، ادامه می‌دهد: بیشترین برهه زمانی که افراد به استعمال سیگار روی می‌آورند، نوجوانی است؛ نوجوانان بیشتر به دنبال کسب تجربه، استقلال و خودنمایی هستند و تحت تأثیر گروه همسالان قرار می‌گیرد و این موارد باعث می‌شود نوجوانان در معرض مصرف دخانیات و به ویژه سیگار قرار گیرند.

ارتقای مهارت‌های زندگی، جرئتمندی و آگاهی‌بخشی؛ راه‌کارهایی مؤثر برای پیشگیری از اعتیاد و مصرف دخانیات

وی با اشاره به اینکه بیش از ۵۰ درصد نوجوانانی که سیگار کشیدن را آغاز کرده‌اند در جمعی دوستانه بوده‌اند، می‌گوید: برخی افراد گمان می‌کنند که سیگار اعتیاد ندارد که اشتباهی بزرگ و قطع به یقین سیگار یکی از اعتیادآورترین ساخته‌های بشر است؛ ممکن است فردی در موقعیتی خاص از سیگار استفاده کرده باشد و یادآوری آن موقعیت باعث شود که فرد مجدد به مصرف سیگار روی آورد.

متخصص پزشکی اجتماعی و خانواده اضافه می‌کند: مهارت‌های زندگی، کسب شدنی است که یکی از مباحث مهم در این مهارت‌ها، جرئتمندی است، در واقع افراد باید افرادی جرئتمند باشند و فرزندان خود را فرزندانی جرئتمند تربیت کنند، افراد جرئتمند نه حق کسی را ضایع می‌کنند و نه اجازه می‌دهند فردی حق آنها را ضایع کند، این افراد با مطالعه اطلاعات خود را به دست آورده‌اند و با مدرک پذیرای موضوعی می‌شوند و در عین حال، از مهارت نه گفتن بالایی برخوردار هستند.

روزبهانی با بیان اینکه مهارت نه گفتن، مهارتی بسیار مهم است و کشورهایی که مصرف دخانیات یا هر نوع اعتیاد دیگر را کنترل کرده‌اند، ارتقای مهارت‌های زندگی به ویژه مهارت نه گفتن و جرئتمندی را مد نظر قرار داده‌اند، می‌افزاید: در نخستین گام والدین و خانواده باید این مهارت‌ها را به فرزندان خود بیاموزند و در گام بعدی، فضای آموزشی می‌تواند فضایی مناسب برای ارتقای مهارت‌های زندگی نوجوانان باشد.

وی با بیان اینکه آگاهی‌بخشی از جمله مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار در پیشگیری از درگیر شدن افراد با دخانیات و اعتیاد است، تصریح می‌کند: والدین خود باید آگاه باشند تا بتوانند فرزندان خود را نیز از آسیب‌ها و تهدیدات آگاه کنند؛ والدین باید در حوزه آسیب‌ها مانند اعتیاد و مصرف دخانیات با فرزندان خود تعامل و گفت‌وگو داشته باشند و با صمیمیت، اطلاعات صحیحی را به فرزندان خود منتقل کنند.

نیکوتین؛ محرک موقتی دوپامین مغز / ‏‬چه افرادی گرایش بیشتری به مصرف دخانیات دارند؟

سمیه طاهری، روانشناس و مشاور خانواده مصرف دخانیات را موضوعی پیچیده و چندوجهی می‌داند و به خبرنگار ایمنا می‌گوید: مصرف دخانیات تأثیرات منفی بسیاری برای افراد به همراه دارد و نه تنها سلامت جسمانی آنها را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه سلامت روانی آنها را نیز درگیر می‌کند و تشخیص، شناخت و درمان انگیزه و دلیل افراد برای مصرف مواد دخانی می‌تواند راهکاری مؤثر برای قطع مصرف دخانیات باشد.

وی با بیان اینکه یکی از دلایل اصلی مصرف دخانیات می‌تواند استرس و اضطراب باشد، می‌افزاید: نیکوتین موجود در دخانیات منجر به تشریح دوپامین در مغز می‌شود که احساسی خوشایند و آرامشی موقتی را برای افراد به همراه دارد، از همین رو برخی افراد از دخانیات به ویژه سیگار، به عنوان یک وسیله برای تسکین موقت استرس و اضطراب استفاده می‌کنند و همین موضوع باعث می‌شود مصرف دخانیات توسط افراد تکرار شود تا این احساس را مجدد تجربه کنند.

روانشناس و مشاور خانواده با اشاره به اینکه افسردگی از جمله عوامل روانی است که می‌تواند منجر به روی آوردن افراد به مصرف دخانیات شود، تصریح می‌کند: افرادی که درگیر افسردگی هستند، ممکن است به سیگار به عنوان یک راه فرار از احساسات منفی و افسردگی نگاه کنند و این در صورتی است که نیکوتین با افزایش ترشح مواد شیمیایی خوشایند در مغز، می‌تواند به طور موقت احساسات منفی را کاهش دهد، اما این تأثیر موقتی است و به مرور زمان نیاز به مصرف بیشتر دخانیات برای دستیابی به همان اثرات افزایش می‌یابد.

طاهری با اشاره به تأثیر فشار همسالان بر استفاده از مواد دخانی ادامه می‌دهد: افراد به ویژه در سنین نوجوانی و جوانی، تحت تأثیر دوستان و گروه‌های اجتماعی به مصرف دخانیات روی می‌آورند که این فشارهای اجتماعی می‌تواند نقش مهمی در شروع و ادامه مصرف دخانیات داشته باشد، همچنین برخی افراد برای پذیرش و تأیید اجتماعی ممکن است به سیگار کشیدن روی آورند یا استعمال دخانیات را راهی برای ابراز وجود، نشان دادن روشن‌فکری یا استقلال و بلوغ بدانند.

عادت‌هایی که با تکرار قوی و ترک آنها دشوار می‌شود

وی می‌گوید: عوامل شخصیتی نیز در مصرف دخانیات نقش دارند؛ برخی از ویژگی‌های شخصیتی مانند تمایل به جست‌وجوی هیجان، کم‌تحملی نسبت به استرس، نداشتن مهارت تاب‌آوری و نیاز به تحریک بیشتر می‌تواند منجر به مصرف دخانیات شود، همچنین بر اساس تحقیقات انجام شده، افرادی که دارای ویژگی‌های شخصیتی خاصی هستند، ممکن است بیشتر به مصرف دخانیات گرایش داشته باشند تا نیازهای روانی و عاطفی خود را تأمین کنند.

روانشناس و مشاور خانواده اضافه می‌کند: مصرف دخانیات می‌تواند به عنوان یک عادت رفتاری شکل بگیرد؛ افرادی که به صورت مکرر در موقعیت‌های خاصی مانند بعد از غذا، حین رانندگی یا زمان استراحت سیگار می‌کشند، به تدریج این رفتار برای آنها به یک عادت تبدیل می‌شود که این عادت‌ها می‌تواند به مرور زمان و با تکرار مداوم، قوی‌تر و ترک آنها دشوارتر شود.

طاهری می‌افزاید: نیاز به خودشناسی و هویت‌یابی، کمبود اعتماد به نفس و درگیر بودن با مشکلات روانی نیز از جمله عوامل زمینه‌ساز گرایش افراد نسبت به مصرف دخانیات است؛ افرادی که در جست‌وجوی هویت و شناخت خود هستند، ممکن است به مصرف دخانیات روی آورند تا به نوعی از این وسیله برای تعریف خود استفاده کنند.

وی با بیان اینکه مصرف دخانیات همچنین می‌تواند به عنوان یک مکانیسم دفاعی روانی عمل کند، تصریح می‌کند: افراد ممکن است به سیگار کشیدن روی آورند تا از مواجهه با احساسات و تجربیات ناخوشایند فرار کنند، این مکانیسم دفاعی می‌تواند به طور موقت احساسات منفی را کاهش دهد، اما در بلندمدت مشکلات روانی را تشدید می‌کند.

روانشناس و مشاور خانواده با اشاره به اینکه وجود تبلیغات گسترده برای مصرف دخانیات می‌تواند افراد بیشتری را جذب کند، ادامه می‌دهد: از عوامل مؤثر در مصرف دخانیات می‌توان به تجربیات دوران کودکی و نوجوانی اشاره کرد؛ افرادی که در خانواده‌هایی با والدین سیگاری بزرگ می‌شوند، ممکن است بیشتر به مصرف دخانیات گرایش پیدا کنند و تأثیرات محیطی و الگوهای رفتاری می‌تواند نقش مهمی در شکل‌گیری عادات مصرف دخانیات داشته باشد.

طاهری می‌گوید: مقابله با مصرف دخانیات نیازمند رویکردهای جامع و چندجانبه است و از دیدگاه روانشناسی، ارائه مشاوره‌ها و حمایت‌های روانی می‌تواند به کاهش مصرف دخانیات کمک کند، همچنین آموزش مهارت‌های مقابله با استرس و اضطراب، افزایش اعتماد به نفس، تغییر الگوهای رفتاری ناسالم و افزایش و ارتقای مهارت‌ها به ویژه مهارت نه گفتن، می‌تواند به پیشگیری از مصرف و ترک دخانیات کمک کند.

بر این اساس، نمی‌توان تأثیر عوامل اجتماعی و روانی را در افزایش مصرف دخانیات نادیده گرفت و بنا بر اظهار متخصصان، استرس، اضطراب و فشارهای روانی می‌تواند افراد را به سمت مصرف دخانیات سوق دهد، بسیاری افراد از سیگار به عنوان روشی برای کاهش استرس و آرامش استفاده می‌کنند، در حالی که این عمل تنها به صورت موقت ممکن است تسکین‌دهنده باشد و در بلندمدت منجر به مشکلات جدی‌تری شود.

از دیگر عوامل مؤثر در افزایش مصرف دخانیات، تأثیرات گروه‌های اجتماعی و فشارهای همسالان است، افراد به خصوص در سنین نوجوانی و جوانی ممکن است تحت تأثیر دوستان و گروه‌های اجتماعی به مصرف دخانیات روی آورند و این فشارهای اجتماعی می‌تواند نقش مهمی در شروع و ادامه مصرف دخانیات داشته باشد.

در نهایت، لازم است سیاست‌های مؤثر و جامع‌تری برای مقابله با افزایش مصرف دخانیات مد نظر قرار گیرد، آموزش و آگاهی‌بخشی به افراد درباره مضرات دخانیات، محدودیت‌های سخت‌گیرانه‌تر در تبلیغات محصولات دخانی و ایجاد برنامه‌های حمایتی برای ترک دخانیات از جمله راهکارهایی هستند که می‌توانند به کاهش مصرف دخانیات و بهبود سلامت جامعه کمک کنند.